اين دستورالعمل با هدف ارائه اصول صحيح دفع پسماند های آزمايشگاهی و به منظور حفظ سلامت کارکنان ، بيماران و ساير مراجعين و همچنين حفاظت از محيط زيست تدوين گرديده است و دامنه کاربرد آن کليه آزمايشگاه ها اعم از پزشکی و تحقيقاتی می باشد. طبق تعريف بند2 قانون مديريت پسماند مصوب 15/2/1383 مجلس شوراي اسلامي ، به کليه پسماندهاي عفوني و زيان آور ناشي ازبيمارستانها، مراکزبهداشتي درماني، آزمايشگاههاي تشخيص طبي وساير مراکز مشابه که يکي ازخواص بيماري زا بودن ، سمي بودن ،قابليت خورندگي ،قابليت اشتعال ومشابه آن را داشته باشند، پسماندهاي پزشکي ويژه گفته مي شود . دفع اين پسماندها نياز به برنامه مديريتي دارد که شامل مراحل تفکيک يا جداسازی در مبدا يا محل توليد ، جمع آوری و برچسب گذاری ، انتقال تا محل بی خطرسازی يا آمايش ، بسته بندی ، ذخيره ( انبارش ) موقت ، انتقال به محل دفع نهايی و انجام اقدامات مربوط به دفع نهايی می باشد. پسماندهای فوق تا زماني که عمليات بي خطرسازي برروي آن اجرا نشود، پسماندويژه محسوب مي شود. مسئوليت مديريت و بی خطرسازی پسماندها به عهده توليدکننده پسماند بوده و مسئول ايمنی آزمايشگاه نيز مسئوليت برنامه ريزی جهت اجرای مراحل مختلف آن را بر عهده دارد و نظارت بر چگونگي اجراي دستورالعمل هاي آزمايشگاه مرجع سلامت در آزمايشگاه های پزشکی به عهده مسئولين مربوطه دردانشگاهها است. اصطلاحات و تعاريف آزمايشگاه پزشکی ( آزمايشگاه بالينی ) : آزمايشگاهی که آزمايش های زيست شناسی ، ميکروب شناسی ، ايمنی شناسی ، شيميايی ، ايمنی _ خون شناسی ، خون شناسی ، فيزيک حياتی ، سلول شناسی ، آسيب شناسی و ديگر آزمايشگاه ها را روی مواد بدست آمده از بدن انسان به منظور فراهم کردن اطلاعات برای تشخيص ، پيشگيری و درمان بيماری ها يا ارزيابی سلامت انسان ها انجام می دهد و مجاز است خدمات مشاوره ای را در تمام زمينه های بررسی آزمايشگاهی شامل تفسير نتايج و توصيه در جهت اقدامات تشخيصی بيشتر ارائه دهد. اين آزمايش ها هم چنين شامل روش های اجرايی برای تعيين ، اندازه گيری يا توصيف وجود يا فقدان مواد يا ريز جانداران مختلف می باشند. تسهيلاتی که فقط جمع آوری يا آماده سازی نمونه ها و يا ارسال و توزيع آنها را برعهده دارند به عنوان آزمايشگاه پزشکی يا بالينی شناخته نمی شوند ولی می توانند بخشی از يک سيستم يا شبکه بزرگتر آزمايشگاهی به شمار آيند. آلودگي زدايي (Decontamination) : فرآيندي است که باعث حذف ويا کشتن ميکروارگانيسم ها مي گردد. اين اصطلاح در موارد حذف ويا خنثي سازي مواد شيميايي ومواد پرتوزاي خطرناک نيز به کارگرفته مي شود. آمايش(Treatment)شامل فرآيندي است که باعث کاهش ميکروارگانيسمها تا حدي مي شودکه نتواندباعث بروزبيماري گردد. انواع پسماندهای آزمايشگاهی 1- پسماندهاي عادي وياخانگي : اين پسماندها که حجم زيادي ازپسماندهاي توليدي را در آزمايشگاه تشکيل مي دهند شامل پسماندهاي جامديا مايع آبدارخانه، بخش هاي غيرفني و اداري مي باشند. چنانچه پسماندهای آلوده با روش صحيح ، آمايش شوند نيز در گروه پسماندهای معمولی قرار می گيرند. اين گروه از پسماندها بايد در محل توليد ازپسماندهاي عفوني جداشوند، درغير اين صورت در گروه پسماندهای عفونی قرار می گيرند . همچنين اين گونه پسماندها بايد از انواع پسماندهاي تيز و برنده، شيميايي، راديواکتيو و نظاير آن درمبداء توليد تفکيک شوند. 2- پسماندهاي عفوني : حاوي تعداد کافی باکتري ، ويروس ، قارچ ،انگل وغيره برای ايجاد بيماري می باشند . مانندسرم و ساير مايعات آلوده بدن، مدفوع ، کشتهاي ميکروبي، اجسام تيزوبرنده آلوده، سواب آلوده ، حيوانات آزمايشگاهي آلوده درآزمايشگاههاي تحقيقاتي وغيره 3- پسماندهاي تيزوبرنده : اين گونه پسماندها مي تواننددر بدن جراحت ايجاد نمايند مانندسرسوزن، لانست ،تيغه اسکالپل، تيغه ميکروتوم، شيشه هاي شکسته، سرسمپلر،لام و غيره که مي توانندآلوده وياغيرآلوده باشند. پسماندهاي تيزوبرنده آلوده علاوه برخطر فوق خطر انتقال آلودگي را نيز به دنبال دارند. 4- پسماندهاي شيميايي : شامل انواع موادو معرفهاي آزمايشگاهي،کيتهاي تشخيصي، موادضدعفوني کننده، مواد خورنده وسوزاننده ، موادآتش زا، سمي ، سرطان زا، واکنش زا، قابل انفجار و غيره مي باشد. 5- پسماندهاي آسيب شناسي تشريحي : مانند بافتها، قطعات و اجزاي بدن انسان و غيره که جهت آزمايشهاي آسيب شناسي به آزمايشگاه ارسال مي گردد. 6- پسماندهاي پرتوزا : شامل پسماندهاي حاوي موادپرتوزا مي باشد. 7- پسماندهاي ترکيبي : اين گونه پسماندها مي تواند ترکيبي از پسماندهاي عفوني، شيميايي وپرتوزا باشدکه بيشتر در مراکز تحقيقاتي توليد شده و برنامه مديريت آن پيچيده وسخت مي باشد برنامه مديريت پسماند مسئول ايمنی در آزمايشگاه ، با همکاری مسئول فنی و ساير کارکنان موظف به طراحی برنامه جامع و کاملی در ارتباط با مديريت پسماند می باشد که شامل مراحل تفكيك (جداسازي) در محل توليد، جمع آوري و برچسب گذاري، حمل و نقل تامحل بي خطرسازي، مرحله بي خطرسازي يا آمايش ((Treatment، بسته بندي ، ذخيره ( انبارش ) موقت، حمل ونقل ازمحل توليد وبارگيري ونيز مرحله دفع نهايي می باشد. کليه مراحل اين برنامه که با در نظر گرفتن عملکرد و وسعت کاری آزمايشگاه و نيزنوع آزمايش ها طراحی می گردد ، بايد مکتوب بوده ، در اختيار کليه کارکنان اعم از فنی و خدماتی قرار گيرد و نحوه انجام آنها به ايشان آموزش داده شود. در برنامه مديريت پسماند بايد به موارد ذيل توجه گردد: برآوردی از ميزان تقريبی توليد پسماند ، می تواند در برنامه ريزی ها و همچنين نحوه اجرای مراحل دفع پسماند بسيار کمک کند اين برنامه بايد به نحوی طراحی گردد که نظارت کافی بر ميزان مواد و وسايل مصرفی صورت پذيرد. بايدپسماندهای عادی از پسماندهای ويژه در مبدا توليد جدا شوند. بهتر است در برنامه ريزی ها به کاهش حجم پسماند توليدی توجه گردد . اين امر با انتخاب روش هايی که در حين کار پسماند کمتر يا کم خطری توليد می نمايندونيز تدوين روش های صحيح نمونه گيری و آموزش آنها جهت کاهش موارد نمونه گيری مجدد امكان پذير است. بايد سعي شود که درهنگام کاراز مواد و وسايل کم خطر استفاده شود. به طور مثال استفاده ازسرنگ ها وسوزن هاي زيرجلدي جهت انتقال مواد بايد محدودشده و نبايد جايگزين استفاده ازوسائلي مانند پي پت گردد. بايدفوايد و مضار استفاده از وسايل يک بارمصرف درمقابل وسايلي که دوباره واردچرخه کاري مي شوند، بررسي گردد. - بايد از موادشيميايي وضدعفوني کننده اي استفاده نمود که خطرکمتري براي افراد و محيط زيست داشته باشند. درتمامي مراحل بايد از وسايل حفاظتي مخصوصا دستکش مقاوم و غير قابل نفوذ، ماسک، روپوش، پيش بندمخصوص وغيره استفاده گردد. اجراي تمامي مراحل جمع آوري وحمل ونقل پسماندها با دست انجام پذيرد، زيرا وسايل مكانيكي باعث پاره شدن كيسه ها وترشح و پاشيدن مواد آلوده مي‌گردد. دفع پسماندها حداقل به طور روزانه ودر صورت نياز بيش از يک بار درروز انجام پذيرد. مراحل مختلف برنامه به نحوی انجام گيرد که احتمال آلوده شدن افرادی که مسئول جمع آوری و دفع پسماند در داخل يا خارج آزمايشگاه هستند، منتفي گردد. طبق قانون، بازيافت پسماندهاي مراکز پزشکي مجاز نمي باشد. اما مي توان با تمهيداتي پسماندهايي مانند ظروف پلاستيکي ، شيشه اي ونيز جعبه ها ي كيت ها ومعرف ها راکه طي کارآلوده به سرم و مايعات بدن نمي شوند، درمحفظه هاي جداگانه اي جهت مراحل بازيافت جمع آوري نمودكه نياز به برنامه ريزي خاص وآموزش كاركنان دارد. مديريت پسماندهای عفونی تفکيک يا جداسازی پسماندهای عفونی در آزمايشگاه عمدتا شامل محيط هاي کشت حاوي انواع ميکروبها، خون، سرم ويا ساير مايعات بدن، مدفوع ونيز ظروف حاوی اين نمونه ها، نمونه هاي پوست ، مو و ناخن ، پسماندهاي عفونی در آسيب شناسي تشريحی ، وسايل تيز وبرنده آلوده به مواد عفونی که مجددا غير قابل استفاده هستند ، مي باشد. تفکيک ( جداسازی) پسماندهای آلوده از ساير پسماندها بسيار مهم است . 2. جمع آوری روش جمع آوري پسماند در ارتباط با نوع وميزان پسماند متفاوت بوده ومي توان از ظروف وروش هاي متفاوتي جهت انجام اين کار استفاده نمود. برای بسته بندي وجمع آوري وسايل تيز وبرنده آلوده بايد ابتدا در ظروف ايمن (Safety Box) قرار داده شده سپس اتوکلاو و به طريقه بهداشتي دفع شوند. تمامي پسماندهاي آلوده بايد در كيسه مخصوص اتوكلاو (ترجيحاً زرد رنگ وبا علامت خطر زيستي) قرار داده شده واتوكلاو گردند.نبايد بيش از سه چهارم حجم کيسه ها پر شود، تا بتوان به آساني درآنها را بست. بديهی است که مايعات نبايد مستقيما در داخل کيسه ريخته شوند ، بلکه بايد ظروف حاوي آنها در کيسه قرار گيرد. درصورت لزوم جهت دفع پسماند، مي توان ازدوکيسه استفاده نمود. 3. برچسب گذاری برچسب مورد استفاده بر روي ظروف ويا کيسه ها بايد مقاوم به پارگي وآسيب ديدگي بوده و حداقل حاوي اطلاعات ذيل ( بطور واضح و خوانا ) باشد : نوع پسماند(پسماند عفوني، تيزوبرنده و....) ، نام ومشخصات توليد کننده پسماند و علائم هشدار دهنده لازم بر حسب نوع پسماند. 4. حمل ونقل تامحل بي خطرسازي در صورتي که حجم پسماند زيادبوده ويا محل آمايش پسماند تا محل توليد آن فاصله داشته باشد، جهت انتقال آنها مي توان از چرخهاي دستي که به اين امراختصاص يافته وسطلهايي که برروي آن ثابت شده است استفاده نمود. سطل ها وچرخهاي دستي مورد استفاده بايد نشت ناپذير بوده وبراساس يک برنامه زمان بندي ضدعفوني وشسته شوند. 5. آمايش روش هاي مختلفي جهت مرحله بي خطرسازي يا آمايش (Treatment) ويا تصفيه پسماندهاي آلوده آزمايشگاهي شامل : استفاده از اتوکلاو، اشعه مايکروويو، استفاده از زباله سوزاستاندارد و داراي تأييديه معتبر ، دفن بهداشتي طبق اصول استاندارد، روش محفظه سازي، استفاده از مواد شيميايي به خصوص در مورد پسماندهاي مايع ( مانند ماده سفيدکننده خانگي بارقت 10/1 به شرط اينکه داراي کلرفعال 5% باشد) واستفاده از اشعه وجود دارد. بهترين و رايج ترين روش مورد استفاده در آزمايشگاه، روش استفاده از اتوکلاو مي باشد. هرچند استفاده از دستگاه زباله سوز درصورتي که ازاستانداردهاي لازم کشوري وبين المللي جهت جلوگيري ازآلودگي هوا برخوردار باشد، نيز راهکار مناسبي است زيرا باعث کاهش وزن وحجم پسماند تا95% مي شود. درمورد بي خطر سازي پسماندهاي آلوده، استفاده از اتوکلاوهايي که داراي دستگاه متراکم کننده وخردکننده هستند، به دليل کاهش حجم پسماند براستفاده از اتوکلاوهاي معمولي ارجحيت دارد، به شرط اينکه قبل از مرحله متراکم سازي ويا همزمان با اين عمل، فرآيند بي خطرسازي پسماند اجرا شود. در هنگام استفاده از اتوکلاو بايد به نوع و ميزان پسماند، استفاده ازظروف وکيسه های مخصوص مقاوم به فشار و دمای بالا، نحوه قراردادن پسماندها دراتوکلاو و همچنين درجه حرارت، فشار و زمان لازم جهت انجام فرآيند دقت نمود.مدت نگهداري پسماندها در اتوكلاو جهت سترون سازي ، در درجه حرارت 121 درجه سانتيگراد بايد حداقل 30 دقيقه وترجيحاً 60 دقيقه باشد. در صورت امكان محل آمايش پسماند بايد نزديک محل توليد پسماندهاي آلوده (به طور مثال آزمايشگاه ميکروب شناسي) باشد. بايد بوسيله استفاده از انديكاتورهاي شيميايي وبيولوژيكي از صحت عملكرد دستگاه اتوكلاو در مورد پارامترهاي زمان، درجه حرارت وفشاراطمينان حاصل نمود. آمايش ودفع پسماندهاي آلوده : تمامي ظروف يك بار مصرف حاوي محيط هاي کشت ميکروبي بايد در كيسه مخصوص اتوكلاو (ترجيحاً زرد رنگ وبا علامت خطر زيستي) قرار داده شده و تحت شرايط استاندارد آنها را اتوكلاو نموده وسپس در كيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع شوند. لوله های يک بار مصرف حاوي لخته خون ، سرم وديگر مايعات بدن را ترجيحاً در کيسه مخصوص اتوکلاو قرار داده و اتوکلاو نموده ودر كيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم ويا در صورت رعايت نمودن اصول ايمني، لخته ومايعات بدن (با حجم زياد) را در سينک مخصوص اين کار با جريان ملايم آب تخليه نموده وسپس در ماده سفيد کننده خانگي با رقت 10/1به مدت حداقل يک ساعت قرار مي دهيم ويا در شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوز آمايش گرديده ويا در زير زمين دفن بهداشتي مي شود.وسايل فوق جهت حمل درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار مي گيرند. دستكش آلوده به خون ويا سرم، پنبه آغشته به خون، سواب واپليكاتور آلوده ،ديسك هاي تشخيصي آلوده ونظاير آن را در كيسه مخصوص اتوكلاو قرارداده و تحت شرايط استاندارد اتوکلاو نموده و در کيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم ويا درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) جهت حمل در شرايط استاندارد توسط شهرداري قرار داده و در پسماند سوزآمايش شده ويا در زير زمين به طريق بهداشتي دفن مي شود. (در مورد سواب ، اپليكاتور ، ديسك هاي تشخيصي آلوده ونظاير آن مي توان قبل از حمل توسط شهرداري آنها رادر محلول سفيد كننده خانگي با رقت 10/1قرار داد.) نوار ادرار استفاده شده را در محلول سفيد كننده خانگي با رقت 10/1به مدت حداقل يک ساعت نگهداري نموده و ويا درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار داده ودر شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوز آمايش شده ويا در زير زمين به طريق بهداشتي دفن مي شود. از آنجا که مدفوع مي تواند به عنوان يک منبع مهم ويروس، باکتري و انگل وغيره محسوب شود، معمولاً جهت آمايش نمونه هاي مدفوع بايد از روش سوزانيدن استفاده شود.بنابراين ترجيحاً بايد ظروف حاوي نمونه هاي مدفوع در شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوزآمايش شود. به منظور جلوگيري از ايجاد آلودگي در زمان حمل ونقل ودفع ، محلول فرمالين 5 يا 10 در صد در ظرف مدفوع حاوي انگل به نسبت سه حجم فرمالين و يك حجم مدفوع ريخته و به مدت حداقل نيم ساعت آن را نگهداري مي نماييم وسپس آنها را جهت حمل توسط شهرداري درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار مي دهيم . ظروف حاوي ادرار با رعايت اصول ايمني، در سينک مخصوص اين کار باجريان ملايم آب تخليه شده وسپس ترجيحاً آنها را اتوکلاو نموده ودر كيسه ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم ويا بعد از تخليه ادرار، ظروف را در محلول سفيد كننده خانگي بارقت 10/1 به مدت حداقل يك ساعت قرار مي دهيم ويا اينكه در شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوز آمايش گرديده ويا در زير زمين دفن بهداشتي مي شود.ظروف فوق جهت حمل درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار داده مي شوند. لازم به ذكراست كه مي توان در اجراي فرايند ضدعفوني، از محلول هاي تجاري كه داراي تاييديه هاي معتبر خارجي و داخلي باشند، نيزاستفاده نمود. شايان ذکر است، پسماندهايي که جهت آمايش در محلول سفيد کننده خانگي قرار مي گيرند، قبل از حمل محلول سفيد کننده کاملاً تخليه شود، زيرا ترکيبات کلردار نبايد در پسماند سوز قرار داده شوند. 6. ذخيره پسماندها نبايد به مدت طولاني ذخيره شوند و در صورت لزوم به ذخيره سازي، بايد اين عمل درحداقل مدت زمان انجام شود. مرحله ذخيره سازي پسماند مي تواند بسته به نوع و حجم پسماند ها قبل از فرآيندآمايش ويا بعدازآن باشد. توجه به اين نکته ضروری است که پسماندهاي عادي به طور جداگانه از پسماندهاي ويژه ذخيره شوند. پسماندها نبايد در معرض شرايط جوي قرار داده شوند وبنابراين درمناطقي که بالاجبار بايد پسماند براي مدتي ذخيره شود، مي توان ازسطل هايي با در کاملاً بسته که در محلي خاص قرار داده شده، يخچال مخصوص اين کار و غيره استفاده نمود. در صورتي که حجم پسماند توليدي زياد باشد، بهتر است محل مناسبی با مشخصات ذيل جهت ذخيره آنها ساخته شود : دور از محل هاي عمومي وپر رفت وآمدبوده ودارای فضايی با ابعاد مناسب ، نور کافی و دمای مناسب ، سيستم تهويه وفاضلاب بوده وامکان شست وشوي تمامي سطوح وآلودگي زدايي آن وجود داشته باشد .همچنين محل نگهداری انواع پسماند به تفکيک در آن مشخص باشد. محل ذخيره سازي دور از دسترس جوندگان،حشرات و غيره بوده و تابلوي واضح داشته باشد. همچنين اين مکان بايد داراي در قفل دار بوده واز لحاظ امنيتي دور از دسترس ساير افراد باشد. 7. دفع نهايي پسماند اين کار به روش هاي متفاوتی انجام می گيرد که يکی از رايج ترين آنها دفن در عمق زمين است . به دنبال واکنش های شيميايی که در پسماندها رخ می دهند ، دما افزايش يافته ( بيش از 55 درجه سانتيگراد ) و محيط اسيدی ( pH کمتر از 5 ) می گردد و عوامل بيماريزا از بين می روند . دفع پسماندمايع بعد از طي مراحل آمايش ويا رقيق سازي مي تواند در سيستم فاضلاب انجام شود.نقش سازمان حفاظت محيط زيست در مورد صدورمجوزهاي لازم براساس نوع، مقدار و غلظت پسماند دفع شده در سيستم فاضلاب بسيارتعيين كننده مي باشد. مديريت پسماندهاي تيزوبرنده اين گونه پسماندها بايد درظروف ايمن (Safety Box) ريخته شوند. اين ظروف بايد دربرابرضربه و سوراخ شدگی مقاوم باشند.در آنها کاملاً بسته شده و نشت ناپذير بوده و قابل اتوکلاو شدن باشند . وقتي که سه چهارم محفظه پرشد، اتوکلاو و سپس به طريقه بهداشتي دفع شوند. سرسوزن ها ترجيحاً همراه با سرنگ ها درمحفظه مقاوم (ظروف ايمن) قرارداده شوند در غير اين صورت جهت جدا نمودن سرسوزن از سرنگ بايد از محل هاي تعبيه شده در قسمت در اين ظروف استفاده گرددوسرنگ ها رادر كيسه مخصوص اتوكلاو قرار داده واتوكلاو نموده ودر كيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم. همچنين نبايد اقدام به شکستن، بريدن ويا خم کردن سر سوزن ها نمود، زيرا خطر فرورفتن سر سوزن وايجاد آئروسل وجود دارد. نحوه دورريز تيغ های برنده در تجهيزاتی مانند ميکروتوم وکرايواستات نيز بايد مورد توجه قرار گيرد و تيغ ها ي غيرقابل استفاده درظروف ايمن قرار داده شده و دفع گردد. مديريت پسماندهاي شيميايي پسماندهای شيميايی در سه گروه بی خطر ، کم خطر و پرخطر قرار می گيرند و مرحله تفکيک بايد در باره اين پسماندها نيز به خوبي اجرا شود. پسماندهاي کم خطر : حاصل کار با برخی از محلول ها وکيتهاي تشخيصي بوده وهمچنين كيت هاي تاريخ گذشته را نيز شامل مي شود. در هنگام کار با اين مواد بايد اصول کلي حفاظت را مد نظر قرار داد و از وسايل حفاظت فردي لازم مانند روپوش مناسب، دستکش لاتکس، ماسک وغيره استفاده نمود. پسماندهاي شيميايي پرخطر : حاصل کار با مواد شيميايي قابل انفجار، قابل اشتعال، خورنده، سوزاننده، سمي ، بسيار سمي ،واکنش زا، سرطان زا ،التهاب زا Irritant) ) و مضر ( Harmful) مي باشد که درزمان ايجاد و دفع مي توانند سلامت کارکنان ،محيط زيست وحتي جامعه را تهديد نمايند نمونه هايی از اين مواد عبارتند از :. پسماندهاي شيميايي سمي (Toxic) مانندفلزات سنگين، فنل، سيانيدها و سديم آزايد پسماندهاي شيميايي واکنش دهنده (Reactive) مانند سولفات هاو پراکسيدها که آماده ايجاد واکنش با آب مي باشند. پسماندهاي شيميايي خورنده (Corrosive) مانند اسيدهاي با pH کمتراز2 ( اسيدهاي معدني) ويا قلياهاي با pH بيشتر از 12 پسماندهاي شيميايي قابل احتراق(Flammable ) مانندالکل، استون پسماندهاي شيميايي قابل انفجار (Explosive) مانند موادي که در شرايط عادي باثبات نمی باشند مانند اتر پسماندهاي شيميايي سرطان زا(carcinogen) که خواص موتاژن و سرطان زا دارند ، مانند فرمالدييد ، بنزن، اتيديوم برومايد پسماندهاي حاوي فلزات سنگين از ديگر پسماندهاي شيميايي مي باشند که از بين آنها مي توان به پسماندهاي حاوي جيوه اشاره نمود که خطرناک وسمي هستند. در هنگام كار ويا آمايش مواد فوق به عنوان پسماند، بايد علاوه براستفاده از وسايل حفاظت فردي فوق الذكراز عينک حفاظ دار، حفاظ صورت ودر صورت لزوم ماسک هايي که در برابر نفوذ بخار و گازهای آلوده حفاظت تنفسي کامل ايجاد مي کنند، استفاده نمود و همچنين محيط کار بايد از تهويه مطلوبي برخوردار بوده و ترجيحاً کار در زير هودهاي مخصوص بخار (Fume Hood) انجام شود. پسماندهاي بی خطر : حاصل کاربا موادي مانند اسيدهاي آمينه، قندها وغيره مي باشند که خصوصيات پسماندهای کم و پرخطر را ندارند. دربرنامه مديريت پسماندهاي شيميايي بايد به نکات ذيل توجه نمود : - در بخش هايي از آزمايشگاه که از مواد شيميايي استفاده مي نمايند، نقطه سفارش جهت خريد به درستي تعريف شده و به ميزان خريد مواد شيميايي و کيت هاي حاوي اين مواد توجه و از انبار کردن آنها در حجم زياد پرهيزگردد. - برنامه هايی جهت مديريت توليد پسماند و کاهش حجم آن اعمال شود. - در صورت امکان از روش هاي تشخيصي ويا موادجايگزين کم خطر استفاده شود ( به طور مثال در آزمايش تغليظ مدفوع ، اتيل استات جايگزين اتر شود). - کارکنان با علائم ونشانه هاي هشداردهنده ايمني موجود بر روي ظروف حاوي موادشيميايي ونحوه تفسيرآنها آشنايي کامل داشته باشند. - درصورت ساخت مواد شيميايي ترکيبي و يا انتقال آنها ازظرف اصلي به ظرف ثانويه، بايد برروي ظرف : نام فرد انجام دهنده، نام ماده، تاريخ ساخت، تاريخ انقضاء ،pH، محل ذخيره ، نوع و در صد ترکيبات ماده شيميايي، علائم و نشانه هاي هشداردهنده ايمني و همچنين شماره ارجاع به برگه اطلاعات ايمني موادشيميايي Safety Data Sheet = MSDS) Material ( درج گردد، تا بتوان در زمان استفاده و بعد از آن كه به عنوان پسماند تلقي مي شوند، به اطلاعات لازم دست يافت. - پسماندها را بايد به نحوي بسته بندی نمود که خطرشکستن ظروف ، نشت، سوراخ شدن وپارگي وجود نداشته باشد. آمايش پسماندهاي شيميايي حاصل از کار با کيت هاي تشخيصي: مي توان طبق توصيه شرکت توليد كننده، توزيع كننده ويا وارد کننده وبا توجه به برگه اطلاعات ايمني موادشيميايي عمل نمودوياآنها را بامقاديرزيادي آّب رقيق کرده ودر فاضلاب دفع نمود. بايد توجه نمود که قبل از اين عمل نبايد پسماندها باهم مخلوط شوند. ترجيحاً يک سينک مخصوص به اين امر اختصاص داده شود. پسماندهاي حاوي فلزات سنگين، نبايد داخل فاضلاب دفع شوند. آمايش پسماندهاي پرخطر: مي توان طبق توصيه شركت توليد کننده ، توزيع کننده ويا وارد کننده وبا توجه به برگه اطلاعات ايمني موادشيميايي عمل نمود. همچنين آزمايشگاه ها مي توانند با توجه به نوع پسماند، آنها را در ظروف شيشه اي و يا پلاستيکي مقاوم به طور جداگانه جمع آوري نموده وسپس طبق توصيه مراکزتوليدکننده، توزيع کننده وياواردکننده موادشيميايي اقدام به رقيق سازي با آب، خنثي سازي با مواد خنثي کننده وروش هاي ديگربر حسب نوع ماده نمايند. اجراي اين مراحل نياز به برنامه های آموزشی دارد. .مديريت پسماندهاي آسيب شناسي تشريحی جهت کسب اطلاعات دراين مورد و نيز نحوه دفع اين گونه پسماندها، مي توان به مطالب تدوين شده دردستورالعمل ايمنی و دفع پسماند کميته آسيب شناسی تشريحی آزمايشگاه مرجع سلامت مراجعه نمود. مديريت پسماندهاي پرتوزا پسماندهای پرتوزا شامل مواد و وسايلي هستند که آلوده به موادپرتوزا می باشند . مسئوليت برنامه ريزي در مورد چگونگي مديريت پسماندهاي پرتوزا وحمل ونقل ودفع اين مواد به عهده سازمان انرژي اتمي است و آزمايشگاهها جهت کار با مواد پرتوزا بايد مجوزهاي لازم رابا توجه به نوع فعاليت از اين سازمان دريافت کنند ودر دوره هاي آموزشي مربوطه نيز شرکت نمايند. اين سازمان در ارتباط با ميزان آزمايش هاي انجام شده دستورالعملي با عنوان نحوه دورريزي پسماندهاي مرتبط با کيت هاي حاوي 125 I- تدوين وبه آزمايشگاهها ابلاغ نموده است. بايد قرارداد ، ميزان فعاليت آزمايشگاه، نوع وحجم پسماندهاي توليدي، نحوه آمايش پسماندها و کليه فعاليتهاي مرتبط تعيين ومستند شود. معمولاً آزمايشگاهها از کيت هاي حاوي 125-I جهت انجام آزمايش هاي هورموني اسفاده مي کنند. نيمه عمر اين ماده حدود60 روز مي باشد. بعضي از آزمايشگاهها از کيت هاي حاوي کبالت 60 جهت تشخيص آزمايشگاهي استفاده مي نمايند که نيمه عمرطولاني دارد وجهت مديريت پسماندهاي حاوي آنها بايد با سازمان هماهنگي هاي لازم به عمل آيد. ميزان ونحوه دفع پسماندهاي پرتوزا بايد طبق قوانين سازمان باشد واگر ميزان پسماند توليدي بسيار زياد باشد، سازمان در ارتباط با نوع وحجم اين گونه پسماندها ، خودرا موظف به حمل آنها مي داند. نکته مهم اين است که پسماندهاي آلوده به موادپرتوزا بايد در مبدأً توليد، از ساير پسماندها تفکيک شوند، زيرا در غير اين صورت کليه پسماندهاي توليد شده جزء پسماندهاي پرتوزا تلقي مي گردند. انواع روش هاي آمايش پسماندهاي پرتوزا شامل محفظه سازي (Encapsulation)كه تحت شرايط خاصي انجام مي شود، دفع در فاضلاب، ذخيره جهت تجزيه، سوزانيدن وغيره مي باشد که معمولاً درآزمايشگاههاي تشخيص طبي ايران از روش هاي دفع در فاضلاب، ذخيره جهت تجزيه و يا حمل توسط سازمان انرژي اتمي استفاده مي شود. جهت اجراي برنامه بسته بندي و جمع آوري پسماندهاي پرتوزا ، مراکز بايد از ظروف مختلف مورد تاييد سازمان انرژي اتمي ، شامل محفظه هاي مخصوص مقوايي با پوشش داخلي مقاوم جهت پسماندهاي جامد ، ظروف مقاوم به سوراخ شدن جهت پسماندهاي نوک تيز و نيز ظروف پلاستيکي با در محکم براي نگهداري پسماندهاي مايع استفاده نمايندکه اين ظروف بايد داراي برچسب مخصوص حاوی علامت خطر اشعه وهمچنين نوع پسماند باشند. بايد توجه نمود که اگر نيمه عمر ماده پرتوزا کوتاه بوده و با نگهداري صحيح تجزيه مي گردد، نبايد از طريق سيستم فاضلاب دفع شود، بلکه بايد مطابق با استانداردهاي سازمان در محل مخصوصي جهت فرآيند تجزيه ذخيره شود. جهت دفع پسماندهاي پرتوزا در فاضلاب بايد ازسينک مخصوص اين کار استفاده شود و قبل از دفع، متناسب با ميزان و غلظت پسماند ، باآب رقيق گردد . اين سينک بايد با علائم هشدار دهنده خطر اشعه مشخص شود. نحوه شستشوي وسايل آلوده: از آنجا كه بخشي از فرآيند مديريت پسماند در ارتباط با فرآيند شستشو مي باشد، به طور خلاصه به نحوه شستشوي وسايل آلوده مي پردازيم. پليت هاولوله هاي شيشه اي حاوي کشت ميکروبي را در كيسه مخصوص اتوكلاو قرار داده و تحت شرايط استاندارداتوکلاو نموده سپس فرآيند شستشورا انجام داده و جهت سترون سازي در فور تحت شرايط 180-160 درجه سانتيگراد به مدت 2 تا 4 ساعت قرار مي دهيم. لوله ها ويا ساير ظروف شيشه اي حاوي لخته خون، سرم ويا ديگر مايعات بدن را ترجيحاً در کيسه مخصوص اتوکلاو قرار داده و اتوکلاو نموده ويا در صورت رعايت نمودن اصول ايمني، لخته ومايعات بدن (با حجم زياد) را در سينک مخصوص اين کار با جريان ملايم آب تخليه نموده وسپس در ماده سفيد کننده خانگي با رقت 10/1به مدت حداقل يک ساعت قرار مي دهيم ، سپس شستشوداده و جهت سترون سازي در فور مي گذاريم. بايد بوسيله استفاده از انديكاتورهاي شيميايي وبيولوژيكي از صحت عملكرد دستگاه فوردر مورد پارامترهاي زمان ودرجه حرارت اطمينان حاصل نمود.